අද අපි සාකච්ජා කරන්නේ සනිදාන සූත්රදේශනාවයි. සනිදාන නම් මේ සූත්රය තියෙන්නේ සංයුක්ත නිකායේ දාතු සංයුක්තය තුළයි. මෙහිදි උන්වහන්සේ මෙසේ දේශනා කළා; මහණෙනි නිදානයක් ඇතිවමයි නෙක්ඛම්ම විතර්කය ඇතිවෙන්නේ කියලා. නිදානය කියන වචනය දෙවිදිහකට ලියා දක්වන්න පුළුවන්. මහප්රාණ ‘ධ‘ යෙදුවොත් තැන්පත් කරන වස්තුවට කියන නමක්; අල්ප ‘ ද‘ යන්න යොදා ලිව්වොත් මූලික හේතුව කියන අදහසයි යෙදෙන්නේ. රෝගයකදි වෛද්යවරුන් ප්රතිකාරකරන්නේ රෝග ලක්ෂණ වලට නෙමෙයි. පරික්ෂා කරලා බලන්නේ රෝග නිදානය. නිදානයක් ඇතුවමයි මේ දේශනාව වදාළේ. නෙක්ඛම්ම විතර්ක උපදින්නේ නිදානයක් ඇතුවමයි. මොකක්ද මේ නෙක්ඛම්ම කියලා කියන්නේ.
කාමයෙන් නික්මීම නෙක්කම්මයි නැතිනම් අතහැරීමටයි; නෙක්ඛම්මය කියලා කියන්නේ. කාමයෙන් නික්මීම අතහැරීමට වගේම සංකප්ප කියලා කියන්නේ සංකල්පනා එනම් සිතුවිලි වලටයි. චේතනා, අදහස්, හැඟීම්, නෙක්ඛම්ම සිතුවිලි ඇතිවෙන්නේ හේතුවක් ඇතිවමයි. හේතුවක් නැතුව කිසිදු දෙයක් ඇතිවෙන්නේ නැහැ. හේතුවක් ඇතුවමයි අව්යපාද සිතුවිලි ඇතිවෙන්නෙත්. අව්යපාද විතර්ක ඇතිවෙන්නේ අව්යාපාද කියන්නේ මෛත්රියයි .
මේ මෛත්රි සහගත සිතුවිලි ඇතිවෙන්නේ නිදානයක් ඇතුවමයි නිදානයක් නැතුව ඇතිවෙන්නේ නැහැ. උන්වහන්සේ දේශනා මහණෙනි , අවිහිංසා සිතුවිලි ඇතිවන්නේ නිදානයක් ඇතිවමයි හිංසා කියන්නේ අනුන්ට හිංසා පීඩා කිරීම; අවිහිංසා කියන්නේ අනුන්ට හිංසා පීඩා නොකිරීම; තවත් වචනයකින් කිව්වොත් අවිහිංසාව කියන්නේ කරුණාවට යි. අනුන් දුකින් නිදහස් කරගන්නා අදහස කරුණා කියන ගුණධර්මයයි.
මේ සිතුවිලි ඇතිවෙන්නේ නිදානයක් ඇතිවමයි. නිදානයක් නැතිව ඉපදෙන්නේ නැහැ කියලා බුදුරජානන්වහන්සේ මේ සුත්ර දෙශනාවෙන් දේශනා කළා. ඉන් පසුව උන්වහන්සේ ප්රශ්නයක් අහනවා, මහණෙනි නිදානයක් අැතිව නෙක්ඛම්ම විතර්කය ඇතිවෙන්නේ කොහොමද කියලා... උන්වහන්සේ වදාළා; මේ ලෝකයේ තියෙනවා නෙක්ඛම්ම ධාතුව කියලා දෙයක්; කාමයෙන් වෙන්වීමටයි නෙක්ඛම්මය කියන්නේ. ධාතුවක් කියලා කියන්නේ පුද්ගලයෙක් නොවන, ආත්මයක් නොවන දෙයක් කියන අදහසටයි. එනම් සත්ත්වයයෙක් නොවන අාත්මයක් නොවන මානසික ස්වභාවයකටයි. එයින් අපිට ලොකු පාඩමක් උගන්වනවා.
තමන් තුළ අතහැරීමේ අදහස් තිබුණත්, ත්යාග සිතුවිලි තිබුණත්, ධාතු වශයෙන් දකින්නට ඕන. අපි දකින්නේ නැහැ, මේ කිසිම දෙයක් ධාතු වශයෙන්.ධාතු අරන් තියෙන්නේ කොහොමද? සත්ත්වයයෙක්, පුද්ගලයෙක් යන හැඟීම් වලින් අරන් තියෙනවා; මා තුළ පවතිනවා; මගේ කියලා හිතනවා; මගේ කියලා මට අයිතියි කියලා සලකන්න බැරි ස්වභාවයක්. ඒ නිසයි ධාතු වශයෙන් දකින්නට බැරි. නෙක්ඛම්ම සංකල්පනා තියන අය තේරුම් ගන්න ඕන, නෙක්ඛම්ම සංකල්පනා ධාතුන් කියලා සත්ත්වයෙක් නොවන, පුද්ගලයෙක් නොවන, අාත්මයක් කියන දේ තේරුම් ගන්නට ඕන. නේක්ඛම්ම ධාතු කියලා කියන්නේ අතහරින ස්භාවයටයි. සත්ත්වයා, පුද්ගලයා යන දේ අතහැරිමේ ස්වභාවයයි.
මේ නෙක්ඛම්ම ධාතුව නිසා හට ගන්නවා නෙක්ඛම්ම සඤ්ඤා. නෙක්ඛම්ම සංඥා කියලා කියන්නේ හඳුනාගැනීම් වලටයි. හඳුනා ගැනිමේ ස්වභාවයක් අපි තුළ තියෙනවා. ඒ නිසා තමයි නෙක්ඛම්ම සංඥා කියන්නේ; අතහැරීමේ සිමාවල් ඇති වෙන්නේ; නේක්ඛම්ම ධාතුවක් අපි තුළ තියන නිසයි. උදාහරණයක් බලමු, යමෙක් ඉන්නවා සිල් ගන්නට කැමැති. මේ කෙනා සිල් සමාදන් වීමට කැමැති කියන්නේ එ් කෙනා ළඟ නෙක්ඛම්ම සඤ්ඥා තියන නිසායි. පෝයට සිල් ගන්නවා කියන්නේ කාමය අතහරිනවා අපි පැය ගණනාවකට; කාම වස්තුන් අතහරිනවා පැය කිහිපයකට.
සමහර අය ජංගම දුරකතන විසන්ධි කරන්නෙ නැතිව විවේකයක් ලැබුණ ගමන් ගෙදරට කතා කරන්න; කෑවද; බිව්වද කියලා අහනවා නම් සීලයෙන් වැඩක් නැහැ. අඩුමතරමෙ අතහැරීම පැය ගණනකටවත් සිමා වෙලා නැහැ . නෙක්ඛම්මයෙන් යුතුව කටයුතු කරන්න ඕන; සිල් ගන්න කෙනා කරන්නට ඕන නොකළ යුතු දේ ඉගන ගන්න ඕන. කතා කරන්න ඉගෙන ගන්න ඕන, යන එන විදිහ ඉගෙන ගන්න ඕන, වචනය පරිස්සම් කරගන්න ඕන, පරුෂ වචන, මුසාවාද, කේලාම් කියන එක, හිස්වචන වලින් මිදීම කරන්නට ඕන. ඒනිසා ඒවා හ ඳුනාගන්නට ඕන. නෙක්ඛම්ම සංඥාවලින් පසුව නෙක්ඛම්ම සංකල්පනා හට ගන්නවා. ඒ කියන්නේ සිතුවිලිවලට යි. නෙක්ඛම්ම සංකල්පනා කියන්නේ අතහැරිමේ සිතුවිලියි.
නෙක්ඛම්ම සංකල්පනා එක්ක හටගන්නවා නෙක්ඛම්ම ඡන්දය. නෙක්කම්ම සංකල්පනා වර්ධනය වන විට ඒ සිතුවිලි වලින් හිත තුළ හටගන්නවා නෙක්ඛම්ම ඡන්දය. ඒ කියන්නෙ ආසාව අැති වෙනවා . දන්දීමට, සිල් ගැනීමට ඇති ආසාව, මල් පහන් පුජාවට අැති ආසාව, භාවනා කිරීමට ඇති ආසාව, භාවනාව කරන අවස්ථාවලදී නෙක්ඛම්මය ඡන්දය ඉතා හොඳින් වැඩෙනවා. දානයක් දෙන්න කැමැති නම් ඉතා හොඳින් වැඩෙනවා. එයත් නෙක්ඛම්ම ඡන්දයක්; එය කාමයක් නොවෙයි. කාමයෙන් වෙන්වීමක් නෙක්ඛම්ම ඡන්දය නිසා උපදිනවා; නෙක්ඛම්ම පරිදාහය උපදිනවා; පරිදාහය කියන්නේ නෙක්ඛම්මයෙන් දැවෙනවා; කාම පරිදාහය කියන්නේ කාමයෙන් දැවෙනවා . ඒවගේ නෙක්ඛම්මයෙන් දැවෙනවා. කාමයේ දැඩි අවශ්යතාවක් දැනෙනවා; පිච්චෙනවා; නෙක්ඛම්ම ඡන්දය නිසා. නෙක්ඛම්මයට කැමැති වුණාම ඒ නෙක්ඛම්මය දැඩි අවශ්යතාවක් ව දැනෙන්න ගන්නවා.
මේ නෙක්ඛම්ම පරිදාහය නිසා නෙක්ඛම්ම පරියේෂණ හටගන්නවා. ඒ කියන්නෙ සෙවීමට පටන් ගන්නවා. නෙක්ඛම්ම පර්යේෂණ කරන ධර්මය පිළිබඳ දන්න බුද්ධ ශ්රාවකයා තුන් තැනක යහපත් සේ පිළිපදිනවා. කයින් පින් කරනවා, වචනයෙන් පින් දහම් රැස් කරගන්නවා, භාවනා කරන්නට පටන් ගන්නවා; ඒ තමයි නෙක්ඛ්ම්මය වඩන කෙනා. වරදවා වටහා ගත්තොත් භාවනා කිරීම පමණක් සිදු කරන්නට පුළුවන්. නමුත් එසේ බැහැ, අනෙක් දේවලුත් කරන්නට ඕන. අපේ අනත්ත සංසාරයේ කුසල ධර්ම පරිපුර්ණය වෙලා තියනවාද කියලා අපි දන්නෙත් නැහැ. නමුත් මේ කුසල ධර්ම පරිපුර්ණ කරගැනීමට අපිට ලැබෙන කුසල ධර්ම පුරන්න උත්සහ කරන්නට ඕන.
හැම දිනයකම විනාඩි විස්සක් තිහක්වත් භාවනා කරන්නට උත්සාහ කරන්නට ඕන. ඒ වගේම ධර්ම දේශනාවක් ශ්රවණය කරන්නට ඕන; ඉඩ ලැබෙන හැමවෙලාවකදීම ධර්මයට එකතු වෙන්නට ඕන. කයිනුත් වචනයෙනුත් ධර්මයට එකතු වෙන්නට ඕන, සිතිනුත් වචනයෙනුත් ධර්මයට එකතු වෙන්නට ඕන. එය නෙක්ඛම්මය සොයන කෙනාගේ ස්වභාවය කියලා බුදුන්වහන්සේ වදාළා. මහණෙනි, අව්යාපාද විතර්ක හටගන්නේ කෙසේද කියලා පැහැදිලි කළා. අව්යාපදා ධාතු ඇතිවෙනවා; එනම් මෛත්රියයි. මෛත්රිය කියන්නෙත් ධාතුවක්. එය සත්ත්වයෙක් පුද්ගලයෙක් නොවෙයි; මානසික ස්වභාවයක්. මා තුළ මෛත්රිය තියනවා, මගේ තුළ මෛත්රිය තියෙනවා; මෛත්රියයත් මගේ කියලා ගන්න යන්න එපා .
මෛත්රියත් එක්තරා මානසික ස්වභාවයක්. එය ධාතුවක්. එයට කියන්නේ අව්යාපාද ධාතුව කියලයි. අව්යාපාද ධාතුව නිසා උපදිනවා අව්යාපාද සඤ්ඤා. මෛත්රි අදහස් ඇතිවෙනවා; බලන්න මෛත්රි කොච්චර තියනවාද, මෛත්රි අදහස් කොච්චර තියනවාද කියලා බලන්න. කොහොමද මෛත්රි අදහස් ඇති කරගන්නේ, දවසකට දෙවතාවක්වත් මෛත්රි කරන්න ඕන .
පළමුව නිවසට අධිගෘහිත දෙවිදේවතාවො වෛර නොවෙත්වා; තරහා නොවෙත්වා; සුවසේ ජිවත් වෙත්වා කියලා ප්රාර්ථනා කරන්නට ඕන. ආරක්ෂක දෙවිවරුගේන් අනතුරුව අධිපති ජනයා කියන්නේ ප්රධාන අය වෛර නොවෙත්වා; තරහා නොවෙත්වා; නිවසේ වෙසෙන මිනිසුන් සියල්ලො වෛර නොවෙත්වා; තරහා නොවෙත්වා කියලා කියන්නට ඕන.
සුවසේ ජිවත් වෙත්වා කියලා මිනිසුන් කෙරෙහි මෛත්රි ඇති කරන්නට ඕන. මේ නිවෙසේ වෙසෙන සියලු පෙනෙන නෙපෛනෙන සියලු සත්ත්වයෝ වෛර නොවෙත්වා; තරහා නොවෙත්වා; සුවසේ ජිවත් වෙත්වා කියලා කියන්නට ඕන.
සියලු සත්ත්වයන් කෙරෙහි මෛත්රි, සඤ්ඤා ඇති කරගන්නට ඕන. මේ නිවසේ සිටින සියලු සත්ත්වයෝ නිදුක් වෙත්වා නිරෝගි වෙත්වා සුවසේ ජීවත් වෙත්වා කියලා මෛත්රි සිතුවිලි ඇති කරගන්නට පුළුවන්.
ඉන්පසුව මේ ඉඩමේ, මේ ගමේ, මේ නගරයේ, කොට්ඨාසයේ, දිස්ත්රික් මට්ටමින්, මේ මේ පළාතේ, මේ ලංකා දිපයේ, දඹදිව් තලයේ, මේ සක්වලේ සිටින සියලු සත්ත්වයන්ට මේ විදිහට මෛත්රි අදහස් ඇති කරගන්නට ඕන; තමන්ගේ සිතේ ඉන්පසුව මෛත්රි සංකල්ප ඇති කරගන්නට ඕන.
මෛත්රි සඤ්ඤා ඇතිවුණාට පස්සේ මෛත්රි සංකල්පනා ඇතිවෙනවා. පුදුමාකාර බලයක් තියෙන්නේ මෛත්රි සිතුවිලි වල. මෛත්රි සිතුවිලි ඇති කරගැනීම තුළ ලැබෙන ආනිසංස මෙපමණකැයි කියන්නට බැහැ. දවසක් බුදුන් වහන්සේ දේශනා කලා ලෞකික යමක් මේ ලොකේ යම්තාක් තියෙනවා නම්, ඒ පින් කම් අතර මෛත්රි ය තරම් තවත් පින්කමක් මෙලොව නැති බව. ලෞකික පින්කම් කියන්නේ දාන මාන අාදී ලෞකික පින් කම් වලට වඩා මෛත්රිය උතුම් වෙනවා.
මෛත්රි සංකල්පනා හොඳින් හුරු කරන්න කරන්න ඇතිවෙන්නේ අව්යපාද ඡන්දයයි. ඒ කියන්නේ මෛත්රියට කැමැත්තක් ඇතිවෙනවා. ඔය බොහෝ දෙනකුට මෛත්රිය ඇති කරගන්න බැහැ.
එයට හේතුව මෛත්රි ඡන්දය ඇතිවෙලා නැහැ, ඒකයි. අපේ හිත තුළ එය නිකම් ඇතිවෙන්නේ නැහැ; ඒක බලෙන් ඇති කරගන්න ඕන දෙයක්. නිදානයක් තියන තැනකට ගිහින් මට නිදානය ලැබේවා කියලා හිතුවට ලැබෙන්නේ නැහැ; නිදානය ලැබෙන්නේ උත්සාහය ඕන; එවිට යි ලැබෙන්නේ. මෛත්රි ස්වභාවයත් සමඟ මෛත්රි ජන්දය ඇති කරගන්නට ඕන; මෛත්රි සඤ්ඤා නිසා මෛත්රි සංකල්ප ඇති කරගන්නට ඕන; මෛත්රි සංකල්පනා පුරුදු වුණාම මෛත්රි පරිදාහය ඇතිවෙනවා; එනම් දැඩි දාහයක් ඇති වෙනවා. එහෙම කෙනෙක් මෛත්රි සොයනවා; මෛත්රිය සොයන මේ ආර්යය ශ්රාවකයා අවස්ථා තුනකදි යහපත් සේ පිළිවෙත් පුරනවා කියලා කියනවා. මොනවද ඒ තැන්, සිත, කය, වචනයෙන්, මනසින් යහපත් සේ පිළිවෙත් පුරනවා; මෛත්රියේ තියෙනවා.
මේ අවස්ථා තුනටම අදාළ කාරණා තුනක් එනම්, මෛත්රි කායකර්ම, මෛත්රි වචී කර්ම, මෛත්රි මනෝ කර්ම කියලා තුනක් තියනවා මෛත්රිය පුරුදු කරන කෙනා මෛත්රි කාය කර්මය පුරුදු කරන්නට ඕන. ඒ කියන්නේ කයින් කරන දේ මෛත්රියෙන් කරන්නට ඕන. අපි කරන සියලු කාය කර්ම මෛත්රියෙන් කරන්නට පුළුවන්.
මේ මෛත්රියෙන් කළොත් මේ සියලු දේ මනසට කයට සුවයක් නිරෝගි බවක් ඇතිවෙනවා.
අපි කරන සියලු දේ මෙත්රෙියෙන් කරද්දි මෛත්රිය අපි තුළ වැඩෙනවා වගේම අනිත් අයටත් හිතේ මෛත්රිය වැඩෙනවා. එයයි මෛත්රී කාය කර්ම කියන්නේ. ඇති තැනත් මෛත්රියෙන් කතා කරන්නට ඕන. මෛත්රි වචී කර්ම මෛත්රියෙන් ආවිතේ රහෝ තේව ඇති තැන, නැති තැන හිතන්න පුරුදු වෙන්න ඕන.
කයින් වචනයෙන් ප්රතිපත්ති පුරා ගන්නට ඕන. අවිහිංසා ධාතුව පිළිබඳව උන්වහන්සේ ඉන් පසුව කතා කරනවා. හිංසා පිඩා නොකිරීම කරුණාවට කියන නමක් . කරුණාව, දුකින් එතර වෙන්න උදව් උපකාර කිරීමයි. කරුණාව සමඟ ඡන්දය ඇතිවෙනවා; කරුණා පරිදාහය ඇතිවෙනවා; දැඩි උවමනාව නිසා කරුණාව ම සොයනවා . එතකොට සිතින් කයින් වචනයෙන් පින්කරන සත්පුරුෂයෙක් බවට පත්වෙනවා.