ශ්රී ලාංකේය සංස්කෘතිය බුදු දහමින් පෝෂිතව, නව මගකට යොමු කිරීමට උපස්ථම්භක වූ අග්රගණ්ය උරුමස්ථානයක් ලෙස මිහින්තලය හැඳින්වුවහොත් එය අතිශයෝක්තියක් නොවනු ඇත. ක්රි.පු. 3 වන සියවසේදී ශ්රී ලංකාවේ මුල්ම විහාර කර්මාන්ත හා බැඳුණු කටාරම් කෙටූ ගල් ලෙන්, දැගැබ් ඇතුළු විවිධ ගොඩනැගිලි හා කලා නිර්මාණයන්ගෙන් බැදි මිහින්තලා පුදබිම, දෙවන පෑතිස් රජුගෙන් අනතුරුව උත්තිය, මහාදාඨික මහානාග, භාතික තිස්ස, ලජ්ජි තිස්ස, කනිෂ්ඨ තිස්ස, ගෝඨාභය, 1වන අග්ගබෝධි, 1වන හා IIවන සේන, IIවන දප්පුල, IVවන කාශ්යප, IVවන මහින්ද ආදි රජවරුන් රැසකගේම නොමද අනුග්රහයෙන් සංවර්ධන වී, අනතුරුව පොළොන්නරු යුගයේදී ද විවිධ රජවරුන්ගේ අනුග්රහයන්ට ලක් වී වර්තමානය දක්වා ම ජීවමාන පුදබිමක් ලෙස ශ්රී ලාංකේය බොදුනුවන්ගේ ගෞරව බහුමානයට පාත්රව ඇත්තකි.
ථෙරවාදි බෞද්ධ සම්ප්රධායට අයත් විහාරස්ථානයක් ලෙස බිහි වුවද ක්රි.පු. 7-8 සියවස්වලදී මිහින්තලා පුදබිම මහායානික අභාසයන්ද ලබා ඇති බවට පුරාවිද්යාත්මක සාධක අනුසාරයෙන් හඳුනාගත හැකිය.
ථෙරවාදී බුදු දහම මූලිකව පැවැති ශ්රී ලාංකේය බෞද්ධ සංස්කෘතිය තුළ මුල් වරට වේතුල්ල, වෛතුල්ය නමින් තවත් නිකායන් මුල්වරට බිහි වූයේ ක්රි.ව. 3වැනි සියවසේදීය. වෛපුල්ය සුත්ර යනු මහායානික ධර්ම ග්රන්ථයන්ට ව්යවහාර වූ නාමයක් බැවින්ද සද්ධර්ම පුණ්ඩරික නම් ග්රන්ථයෙහි මේ නම ලියා ඇත්තේ වෛතුල්ය සුත්ර යනුවෙන් බැවින්ද මහාචාර්ය කර්න් හා මහාචාර්ය පරණවිතාන යන දෙදෙනාගේම අදහස වනුයේ වෛතුල්යවාදය යනු මහායානයම බවයි. කෙසේ වෙතත්, වොහාරික තිස්ස රජු විසින් මෙම අදහස යටපත් කර ථෙරවාදි බුදු දහමේ චිරස්ථිතිය උදෙසා කටයුතු කළ බව වංශ කතාවන්හි සඳහන් වේ. එහෙත් ක්රි.ව. 4 වන සියවසේදී ගෝඨාභය රජ දවස යළිත් වරක් වෛතුල්යාවාදී අදහස් ඉස්මතු වන්නට පටන් ගත් අතර විහාරවාසි භික්ෂූන් ඉන් දැඩි පීඩාවන්ට ලක් වූ බවත් සඳහන් වේ. ක්රි.ව. 7-8 සියවස් වන විට ශ්රී ලංකාව තුළ මහායානික අදහස් වඩාත් ප්රබල ලෙස ව්යාප්ත වන්නට පටන් ගත් අතර බෝධි සත්ව වන්දනාව හා බෝධි සත්ව ශක්ති වන්දනාව ඇදහිලිවාද ලෙස ප්රබලව ඉස්මතු වන්නට විය. ඒ අනුව ක්රි.ව. 7-8 සියවස්වලදී මිහින්තලේ ආරාම සංස්කෘතිය ද මහායානික අදහස්වලින් පෝෂණය වන්නට පටන් ගත් අතර එම ආභාසයන් පිළිබඳව විමර්ශනය කිරීම මෙම ලිපියෙහි පරමාර්ථය වේ.
ඒ පිළිබඳව තොරතුරු රැසක් අනාවරණය කර ගත හැකි ශිලා ලේඛන රැසක්ම මිහින්තලේ ආරාම සංකීර්ණ ඇසුරෙන් හඳුනාගත හැකිය. ශ්රී ලංකාවේ මහායාන වාදය හා බැඳුණු පැරණිම ශිලා ලේඛනය පිහිටා ඇත්තේද මිහින්තලයෙහිය. අෂ්ටඵල දැගැබ (සේල චෛත්යය) ට මීටර් 40 ක් පමණ ඊශාන දෙසින් පිහිටි ගල් තලාවක පල්ලව ග්රන්ථාක්ෂරයෙන් කොටා ඇති එම ලිපිය ක්රි.ව. 7-8 සියවස්වලට දින නියම කළ හැකිය.
සංස්කෘත බුද්ධ ස්තෝත්ර මාලාවකින් සැදී මෙම ලිපියෙහි බොහෝ තැන් කියවා ගත නොහැකි පරිදි විනාශයට පත් වී තිබේ. එහි එන එක් ශ්ලෝකයක මෙසේ සඳහන්වේ.
“නෛකාකාර - ප්රවෘත්තං ත්රිභව - භය හාරම් විශ්වරූපෛ - රූපේකම් වන්දේ නිර්මාණ කායම්”
එහි අර්ථය, විවිධාකාරයෙන් ප්රවෘත්තවන්නා වූද ත්රිවිධ භවයේ භය දුරු කරන්නා වූද සකල රූපාකාරයෙන් පවතින්නා වූද නිර්මාණකාය නමදිමි යන්නයි. තවත් ශ්ලෝකයක “සම්භො .....” යන ශබ්දය යොදා ඇති අතර මහාචාර්ය පරණවිතාන එය සම්භොග කාය ලෙස පෙන්වා දෙයි. ඒ අනුව මෙම ලිපිය මහායානිකයින්ගේ ත්රිකය (ධර්ම කාය, සම්භෝග කාය හා නිර්මාණ කාය) සිද්ධාන්තය විස්තර කෙරේ. ශිලාලේඛනයන් ලෙස හඳුනාගත හැකිය.
මෙම ලිපිය අවසානයේ මෙම ස්තෝත්ර රචනා කළ භික්ෂුවගේ නම සඳහන් කර ඇතත්, එය පැහැදිලි ලෙස කියවා ගත නොහැකිය. එහෙත් ඔහු “බෝධිසත්ව ගුණාංකරඃ” (බෝධිසත්ව ගුණයන්ට ආකාරයක් බඳු) යනුවෙන් සඳහන් කර තිබීමද මහායානික ආභාසය පිළිබිඹු කෙරෙන්නකි.
ඊට අමතරව, මිහින්තලේ ඉඳිකටු සෑයේ 1923 දී සිදු කරනු ලැබූ කැණීමකදී ක්රි.ව. 8-9 සියවස්වලට අයත්, මහායානික සංස්කෘතික ලේඛන සහිත තඹ තහඩු 91ක් සොයාගෙන තිබේ. මෙම ලේඛනය මහායානිකයන්ගේ ප්රඥා පාරාමිතාවේ පාඨ ලෙස හඳුනා ගෙන තිබේ. එවැනි තහඩු කිහිපයක ඇති ලේඛන කිහිපයක් පහත පරිදි වේ.
1. (A) බෝධිසත්වේ (B) භ්යා ප්රඥාපාර.....
2. (A) ශාක්යමුණි - න්නා (B) මම් දර්ශනීය....
3. (A) ගත ශොකොය (B) බෝධිසත්ව......
මෙවැනි ධර්ම පාඨ සහිත ලේඛන දැගැබ්වල තැන්පත් කිරීමේ චාරිත්රය මහායානිකයින්ගේ සම්ප්රධායයන් වන අතර, පැවැති ලේඛන ධර්ම ධාතු ලෙස ඔවුහු හැඳින්වූහ. මෙම ධර්ම ධාතු හමු වූ ඉඳිකටු සෑය. ගලින් කළ තෙමහල් පේසා සහිත ව ගඩොලින් කළ ඝණ්ටාකාර හැඩැති දාගැබකි. මෙය එම ආකෘතියෙන් යුතු දාගැබ් අතරින් පැරණිම දාගැබ විය හැකි බව හෙන්රි පාකර් සඳහන් කරයි. අනුරාධපුරයේ කුජ්ජි තිස්ස දාගැබ හා විජයාරාම විහාරයේ දාගැබ ද මීට සමානවේ. ඉදිකටු සෑය සමීපයෙහි ද එවැනි ම දාගැබක් දැකිය හැකිය.
ඉඳිකටු සෑය |
මිහින්තලේ ආරාම පරිශ්රයෙහි පිහිටි IVවන මහින්ද (ක්රි.ව. 956-972) රජුගේ ශිලා ලේඛනයෙහි, ඔහු විසින් කරවන ලද විහාර කර්මාන්ත අතර, “නයින්ද මිණිනාල් දෙවිදු මැඳුර” නමින් ගොඩනැගිල්ලක් පිළිබඳව සඳහන් වන අතර මෙය බෝධිසත්ව වන්දනය හා සම්බන්ධ ගොඩනැගිල්ලක් ලෙස හඳුනාගත හැකිය.
මෙහි සඳහන් නයින්ද යනු නාථෙන්ද්ර යන්නෙන් බිඳී ආවක් ලෙස හඳුනාගත හැකිය. එම ගොඩනැගිල්ල අවලෝකිතේශ්වර දෙවි මැදුරක් ලෙස හඳුනාගත හැකිය. ඒ සමඟම මිණිනාල් (සංස්කෘත - මිණිනාලා) දෙවිදුවගේ මන්දිරයන් පිළිබඳවද සඳහන් කොට ඇති අතර නයින්ද අවලෝකිතේවර නම්, මිණිනාල් යනු ඔහුගේ ශක්තිය වූ තාරා දේවිය ලෙස මහාචාර්ය පරණවිතාන සඳහන් කරයි. තාරා දෙවගන සඳහා “මණි පද්ම” යන නාමයද භාවිතයට ගැනෙන අතර “මිණිනාල්” යන්නෙහි “නාල” යන්නෙහි එක් අර්ථයක් නෙළුම් මල වන බැවින්ද, එබැවින් එහි පද්ම යන්න වෙනුවට යෙදිය හැකි බවත්, මණිනාල් (මිණිනාල්) යන්නෙන් මිණි පද්ම හෙවත් තාරා යන අරුත දෙන බවත් ඔහු වැඩිදුරටත් විස්තර කරයි.
දැනට මිහින්තලේ පුරාවිද්යා පරිශ්රයෙන් බෝධිසත්ව ප්රතිමා කිපයකම කොටස් හඳුනාගෙන ඇති අතර ඉන් බහුතරයක්ව අවලෝකිතේශ්වර ප්රතිමා ලෙස හඳුනාගත හැකිය. අෂ්ටඵල දැගැබ් මළුවෙහි ඇති දේවානම් පියතිස්ස රජුගේ යැයි සැලකෙන ප්රතිමාද රජ ප්රතිමාවක් නොවූ බෝධිසත්ව ප්රතිමාවක් ලෙස හඳුනාගත හැකිය.
මිහින්තලේ කළු දිය පොකුණ නමින් හැඳින්වෙන ආරාම සංකීර්ණයද 4 වැනි කාශ්යප රජු විසින් අභයගිරිවාසි ධම්මරුචි නිකායික භික්ෂුන් උදෙසා කරවන ලද ආරාම සංකීර්ණයකි. මෙහි ඇති පොකුණු මිහින්තලේ ඇති විශාලතම පොකුණ වේ. එහි පැරණි නාමය “පොරොදිනි” බවත් එය හදයුණ්හ ආරාමයට අයත් වුවක් ලෙස එච්.සී.පී. බෙල් හඳුනාගනී.
මෙවැනි මහායානික ආගමික පසුබිමකින් ද පරික්ෂිප්ත මිහින්තලය සියවස් ගණනාවක් මුළුල්ලේ ශ්රී ලාංකේය සංස්කෘතියේ මුදුන් මල්කඩක් වෙමින් ආ ගමන් මග ජාතික උරුමයක් බවට පත් කිරීමට ගන්නා ලද තීරණයෙන් තව දුරටත් පෝෂණය කිරීමට ඉවහල් වන බව කිව යුතුය.